In Haarlem komen er regelmatig doopsgezinden uit alle uithoeken van de wereld op bezoek. Uit gemeentes met een ingewikkelde vlucht- of migratiegeschiedenis, voortgekomen uit zending, of eerste generatie doopsgezinden. We verwonderen ons dan over de diversiteit onder doopsgezinden. In Zaandam werd in september een lezing over geweldloosheid verzorgd door Andrés Pacheco-Lozano, opgegroeid in de Iglesia Menonita Teusaquillo in Bogota, Colombia. Hij is Assistent-hoogleraar Vredestheologie en Ethiek aan het Doopsgezind Seminarium in Amsterdam. Voor ons heeft hij de tekst van die lezing bewerkt tot dit artikel.
Geweldloos. Vredelievend. Dienstweigeraars. Als je vraagt naar kenmerkende aspecten van doopsgezinden, dan zouden deze woorden zomaar naar boven kunnen komen. Ook al bestaan er heel veel verschillende doopsgezinde stromingen en situaties. Ook al zijn die lang niet altijd geweldloos of vredelievend. Ook al is wat onder geweldloosheid of vrede wordt verstaan steeds aan verandering onderhevig, toch drijven deze kenmerken steeds naar boven in academische, oecumenische of ‘wereldlijke’ gesprekken tussen en over doopsgezinden.[1]
Geweldloosheid en vrede geven een prettig gevoel van stabiele continuïteit in onze identiteit als doopsgezinden. Toch is ons beeld van de oorsprong van die identiteit de laatste decennia behoorlijk veranderd. De wederdopers of anabaptistische beweging in de 16e eeuw was veel veelzijdiger dan lang werd gedacht. Het beeld van de polygenese (een gelijktijdig ontstaan van diverse verwante stromingen) heeft die van de monogenese (één oorspronkelijke beweging met grote innerlijke samenhang) verdrongen. Er was vanaf het begin sprake van diversiteit, ook rondom die kenmerkende geweldloosheid.[2]
Sinds de doopsgezinde traditie uitgroeide tot een wereldgemeenschap- tegenwoordig vertegenwoordigd door de Mennonite World Conference (MWC), is die diversiteit groter dan ooit. In de ‘globalisering’ van de traditie speelt de dynamiek van o.a. migratie, zending en een veranderende context een grote rol.[3] De meeste doopsgezinden wonen tegenwoordig in de ‘Global South' in plaats van in het ‘Global North'.[4] De ‘doopsgezinde geschiedenis’ is niet langer alleen een Europese, integendeel. Voor het verstaan van onze eigen identiteit is het van cruciaal belang om onze theologische kenmerken (zoals geweldloosheid) in te bedden in de geschiedenis van alle verschillende doopsgezinde gemeenschappen over de hele wereld, of het nu gaat om Myanmar, Zuid-Korea, India, Indonesië, Paraguay, Guatemala of Canada. Of Nederland.
Tegen de achtergrond van deze historische en geografische diversiteit is het niet verwonderlijk dat geweldloosheid en vrede enerzijds echt typische kenmerken zijn geweest voor doopsgezinden over de hele wereld, en dat ze anderzijds even vaak zijn opgeschort, gecompromitteerd of zelfs helemaal losgelaten. En toch, verrassend genoeg duiken geweldloosheid en vrede steeds weer op in de doopsgezinde traditie. Maar ze veranderen wel, als ze in een andere tijd en context weer tot leven komen.
Zo is de ‘non-resistance’ of weerloosheid (gerelateerd aan waarden als nederigheid, non-conformisme en de weigering het zwaard te dragen) veranderd in ‘nonviolence’ of geweldloosheid (een ‘proactieve’ houding, radicale getuigenis, protest, empowerment en actie). Waar weerloosheid zijn oorsprong vond in het begin van de doperse beweging in de 16e eeuw, is geweldloosheid meer verbonden met de 20e en 21e eeuw. De geografische verschuivingen van het doperdom zie je terug in deze ontwikkeling.[5]
Nieuwe geografische en sociale etc. context leiden tot nieuwe inzichten, ook over geweldloosheid (en geweld). Zo wordt steeds duidelijker dat en hoe geweld en onrecht institutioneel en structureel zijn ingebed. Racisme, seksisme, ongelijkheid door klassenverschillen en andere vormen van onderdrukking vragen om een andere manier om geweldloosheid vorm te geven en uit te drukken. Ook onze relatie tot de schepping (tot natuur, klimaat etc.) wordt door deze nieuwe visie op geweldloosheid (en geweld) op scherp gesteld. Deze vorm van geweldloosheid confronteert ons enorm met onze eigen antropocentrische manier van kijken en leven, en maakt pijnlijk duidelijk hoeveel geweld er in onze levensstijl verborgen kan zitten. Daar verandering in brengen vergt heel andere vaardigheden en acties dan alleen nederigheid en non-conformisme. Politieke belangenbehartiging en het aan de kaak stellen en transformeren van onrechtvaardige structuren zijn tegenwoordig belangrijke uitingen van geweldloosheid.
Geweldloosheid mag dan sinds het vroege begin een kenmerk van doopsgezinden zijn, het houdt ons tegelijkertijd bij de les. Want iedere nieuwe context, iedere nieuwe tijd vraagt om hernieuwde beginselen van geweldloosheid en vrede, om hernieuwde roeping. Geweldloosheid is geen afgerond, uitgekristalliseerd en goed bewaard identiteitskenmerk van doopsgezinden wereldwijd. Het is veel meer een voortdurend appel om onze levens tegen het licht van Jezus’ wegen van vrede te houden en met die bron van vernieuwing en inspiratie te blijven meebewegen en groeien. Een uitdaging die nooit eindigt.
[1] De religieuze stroming waartoe de doopsgezinden behoren wordt internationaal vooral gekend onder de noemer Anabaptist/Mennonite en alle varianten daarop.
[2] See Andrea Strübind: “The Polygenesis of the Anabaptists”, in Brian C. Brewer (ed): T&T Clark Handbook of Anabaptism, London: T&T Clark, 2022, 13-32.
[3] John D. Roth: A Cloud of Witnesses. Celebrating Indonesian Mennonites, Harrisonburg (VA): Herald Press, 2021, 14-19
[4] Vandaag de dag bevindt 84% van de gedoopte leden van MWC-kerken zich in Afrika, Latijns-Amerika of Azië, terwijl 16% in Noord-Amerika en Europa. MWC, “About MWC”, https://mwc-cmm.org/en/about-mwc (accessed 13.09.2024).
[5] Anne-Cathy Graber: “From Passive Nonresistance to Active Nonviolence: A Change in the Mennonite Tradition”, in Myriam Wijlens, Vladimir Shmaliy, and Simone Sinn (eds): Churches and Moral Discernment: Learning from History Vol. 2, Geneva: WCC Publications, 2021, 177-189.
