Erfgoed

Archief & Bibliotheek
Doopsgezind Haarlem heeft een directe link met haar eigen geschiedenis. Zij heeft een eigen bijzondere bibliotheek, diverse historische collecties en een compleet archief. De boeken en archiefstukken gaan terug tot in de vroege 16e eeuw. Ook de archieven van de Haarlemse doopsgezinde hofjes en weeshuizen zijn in beheer bij de VDGH. De collecties worden professioneel beheerd, toegankelijk gemaakt en beschikbaar gesteld. Er is een Archief- en Bibliotheekcommissie die regelmatig activiteiten, kleine tentoonstellingen en lezingen organiseert. Het archief en de bibliotheek zijn op dinsdag en woensdag geopend van 9.00 tot 17.00 uur. U bent dan van harte welkom. Bent u van plan te komen, maak dan wel even een afspraak. 

De archiefinventaris is te raadplegen via www.archieven.nl; de collectie oude boeken die zich in de bibliotheek bevinden staan in de online catalogus www.stcn.nl. De archiefinventaris en bibliotheekcatalogus zijn opvraagbaar via de archivaris/bibliothecaris. De geschiedenis van de doopsgezinden in Haarlem in de periode 1530-1930 is beschreven in de publicatie Naarstig en Vroom (S.L. Verheus, Haarlem,1993). Al eerder (eind 19e eeuw) beschreef dominee Hendrik Arend van Gelder (1825-1899) deze geschiedenis. Zijn omvangrijke manuscripten bevinden zich in de erfgoedcollecties van de Doopsgezinde gemeente in Haarlem en de Stichting Weeshuis der Doopsgezinden en zijn online beschikbaar via www.geschiedenis.doopsgezind.nl.

Monumentaal erfgoed
De Grote Vermaning in Haarlem
De zogenaamd ‘Grote Vermaning’ stamt uit 1683. De tekeningen voor dit kerkgebouw  worden toegeschreven aan de schilder Jan de Bray. Hij was een collega van Frans Hals. Het is een verscholen kerk die niet vanaf de straat gezien mocht worden. In 1717 werd er een nieuwe poort gebouwd in de Frankestraat. In de 18e eeuw kregen de doopsgezinden in Haarlem steeds meer aanzien en in 1757. Door toedoen van o.a. Pieter Teyler kwam er zelfs een opvallende ingang in de Grote Houtstraat. Tegenwoordig doet deze ingang dienst als Fotogalerie De Gang. Uit de nalatenschap van Pieter Teyler ontstond later het Teylers Museum. De elektrische kroonluchter in de kerk  uit 1912 is ontworpen door A.W. Weismann. Hij ontwierp ook het oudste deel van het Stedelijk Museum in Amsterdam. De centrale tafel is een ontwerp van Cees Dam. Het huidige orgel is door Ahrend en Brunzema gebouwd en werd in 1969 ingewijd. Het behoort tot de top in Nederland.

De Poort maakt onbekende parel toegankelijk
1717. Een tweede in- en uitgang van de Kerk van de Vlaams-Waterlandse gemeente, vergaderende aan de Peuzelaarsteeg in de Frankestraat: handig en verstandig. Je zou denken dat er een lang besluitvormingsproces aan vooraf is gegaan en er eindeloos gedelibereerd is over de plaats, de kosten en de vormgeving. Niets is minder waar.
Tekst  Rineke Verheus-Nieuwstraten 

De aanleiding voor het maken van de ingang is nogal prozaïsch. Albertus Verhamme, vermogend buurman én diaken van de gemeente, heeft gehoord dat het huisje van Claas Werding in de Frankestraat bij de Witte Poort, snel in de verkoop gaat. Hij wil het verwerven om er een paardenstal met hooizolder en wagenhuis van te maken. Voor de kerkenraad niet acceptabel. Ze vreest stankoverlast voor de gemeente en brandgevaar voor het kerkgebouw, en reageert bliksemsnel. Eind 1716 valt het besluit om het huis te kopen zodat een ruimere toegang naar de kerk mogelijk wordt. De broederraad gaat akkoord, ook met de kosten voor verwerving van het huis, fl. 920,-.

Het stadsbestuur geeft in mei 1717 toestemming voor 'het verwijden van de ingang naar de vergaderplaats'. Alle kerkenraadsleden hebben hiervoor gelobbyd. Men bouwt in de Frankestraat een sobere poort, voorzien van brede deuren, geflankeerd door blinde nissen. Je komt dan op een binnenplaats, geplaveid met IJsselstenen. Die leidt weer naar een sobere, maar fraaie ingangspartij: een heus portaal, een portico, met treden. Eind 1717 zal de bouw afgerond zijn.

Nieuwe rooilijn
Het besluit om dat portaal aan de kerk toe te voegen en dus de ingang te verruimen, vereist beraad met buurmannen Verhamme en Doorloo. Er wordt een nieuwe rooilijn voor alle partijen vastgesteld, en de gemeenschappelijke pomp aan de kerk wordt verplaatst. De stedelijke rooimeester komt eraan te pas. Over de aansluiting van het portaal aan de kerk en de bereikbaarheid van de huizen en tuinen daarachter is goed nagedacht: de muur achter in het portaal krijgt een deur. Men komt overeen de toe- en uitgang gemeenschappelijk, en zonder gedoe te gebruiken. Alles gaat in goed overleg.

Waar moest het project van betaald worden? Niet uit de armenkas. Er wordt flink gedoneerd. Als een eerste collecte niet genoeg opbrengt om de bouwkosten, totaal fl. 3737, - te dekken, wordt met een tweede dat bedrag ruim bereikt. Bouwheer Daniël van Nikkelen, zoon van de architectuurschilder Isaac van Nikkelen, leidt het hele proces in goede banen. Ook Laurens Vincenstz. van der Vinne, diaken en schilder, was erbij betrokken. Zij zijn degenen die het meest weten van vormgeving en van symbolische betekenis. 

Sober antwoord
Want wat is passend voor een toegang naar een kerk die niet zichtbaar mocht zijn vanaf de straat? Het is nu net de plaats die cachet mag hebben, een statement mag zijn. Er is subtiel enige symboliek in verstopt. Zoals in de Oudheid joodse pelgrims de Tempel van Jeruzalem bereikten via zuilengalerijen, trappen, pleinen en muren met portalen, zo is een aftreksel van die idee ook in de Doopsgezinde kerk te vinden. Die kan opgevat worden als een Doopsgezind, dus sober antwoord op de Haarlemse Nieuwe Kerk met haar opvallende verwijzingen naar die Tempel. In de Peuzelaarsteeg was ze al bereikbaar via een zuilengalerijtje. Omdat er niet heel veel ruimte was, is dit motief in de Frankestraat herhaald met zg. pilasters, dus platte 'zuilen’, tegen de zijmuren.

Achter de poort in de Frankestraat tref je een open binnenplaats aan, en ook een Classicistische portico. Wie dit allemaal bedacht heeft is helaas niet meer te achterhalen. Er zijn geen archieven van de Stadsfabriek, stadstimmerman of stadsmetselaar uit deze periode bewaard. Die moeten geconsulteerd zijn. Wel weten we dat Coenraad van Diepenbroek, een invloedrijke en geliefde leeraar (=predikant) van de gemeente (+ 1714) het thema onder de aandacht bracht in zijn inwijdingspreek van het kerkgebouw van de Doopsgezinde Gemeente in Krommenie (1703).

Met de opening van De Poort wordt dit onbekende en unieke pareltje van 18e-eeuwse doopsgezinde architectuur in de stad toegankelijk.

De Kleine Vermaning in Heemstede
De zogenaamd ‘Kleine Vermaning’ is in 1926 gebouwd werd in 1996 aangekocht door doopsgezinden uit Haarlem. De charmante bouwstijl behoort tot de Amsterdamse School, vandaar dat deze kerk een Provinciaal Monument is. Het orgel in de 'Kleine Vermaning' in Heemstede is in 1937 gebouwd door Hendrik Wicher Flentrop. Hij is de oprichter van het nog altijd bestaand bedrijf in Zaandam, dat wereldwijd orgels bouwt en restaureert. In deze kerk staat ook een kleiner orgel dat gebouwd is door Klaus Becker/ Kupfermühleuit 1976.

Hofjes
Er zijn drie doopsgezinde hofjes in Haarlem: Wijnbergshofje, Zuiderhofje en Bruiningshofje. Hier een uitleg over het Wijnbergshofje.

Het Wijnbergshofje is een doopsgezind hofje gesticht rond 1650 en telt 9 woningen bestemd voor dames van ouder dan 50 jaar. Daarvoor werd het nu nog steeds aanwezige achterhuis door de doopsgezinden gebruikt als plaats van samenkomst voor kerkdiensten. Het hofje is een rijksmonument en het stichtingsbestuur streeft er naar dit cultureel erfgoed zo goed mogelijk te beheren. Het hofje heeft in 2006 een grote renovatie gehad, waarmee het mogelijk werd om 9 woningen weer “bij de tijd” te maken.

De Stichting Het Wijnbergshofje heeft een ANBI status. Het RSIN is 8074.06.387. Het adres van het hofje is Barrevoetestraat 4, 2011 WP Haarlem

Het doel van de stichting is om woonruimte te bieden aan 9 dames ouder dan 50 jaar en met de huuropbrengsten het onderhoud van het monument, de rente en aflossingen te betalen op de lening die voor de renovatie nodig was. Het toezicht op het onderhoud is in handen van een in monumenten gespecialiseerde architect.

Het bestuur bestaat uit: Mw. S.A. van den Bos-van Veen, voorzitter, Mw. J. Kanbier-van het Spijker, secretaris; Hr. G. E. Buijn, penningmeester en Hr. J.M Groenevelt.
Het bestuur ontvangt geen beloning voor haar werkzaamheden.

Het hofje doet mee aan de Monumentendag en geeft de mogelijkheid aan kunstenaars om in de regentenkamer te exposeren zoals bijvoorbeeld bij de Kunstlijn. Jaarlijks wordt met de hofdames aandacht besteed aan de geboortedag van de heer Teyler (1702-1778 en oud regent) die bepaald heeft dat wij jaarlijks hiervoor een bedrag ontvangen. De nadruk van de activiteiten ligt op instandhouding van het erfgoed. Per 1 maart 2024 wordt het bestuur daarbij bijgestaan door de Amsterdamse Maatschappij voor het beheer.De stichting is niet actief in het verwerven van middelen.

Aan de batenkant voor het jaar 2023 staan twee giften, die jaarlijks worden ontvangen en gebaseerd zijn op een reeds twee eeuwen terug gemaakte afspraak om het hofje te ondersteunen en bedroegen € 9.100. Aan huren werd in 2023 ontvangen € 60.534, beleggingen brachten € 5.828 op. De incidentele baten bedroegen € 793.

Aan de lastenkant staan € 4.923 aan hypotheekrente, € 9.239 aan algemene kosten waarbij belastingen en verzekeringen het grootste aandeel vormen. De kosten voor onderhoud en afschrijvingen bedroegen € 53.750. Jaarlijks wordt er een post van € 12.000 (2023) toegevoegd aan de onderhoudsreserve en worden de onderhoudskosten daarvan afgeboekt. Ook wordt de bijdrage van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed in het kader van de Subsidieregeling Instandhouding Monumenten hierop geboekt. Het resultaat over 2023 bedroeg € 8.343 en maakt het mogelijk om het onderhoud van het hofje op peil te houden.

De begroting voor 2024 geeft een globaal eenzelfde beeld. Wel zullen de kosten van beheer (€ 5.000) nieuw zijn. De per 1 juli 2024 door te voeren huurverhoging zal 5,8% bedragen en de dotatie aan de onderhoudsreserve is vanwege de inflatie opgetrokken. Dit is zichtbaar geworden door de aanbesteding van het schilderen van het hofje dat in 2024 wordt uitgevoerd.

Verwachte baten 2024:
Giften € 9.100
Huren €63.200
Opbrengsten beleggingen € 5.200  
Totaal: € 77.500

Verwachte lasten 2024:
Gebouwen en inventaris € 57.000
Algemene kosten € 11.000
Rente € 4.600
Beheer € 5.000                                   
Totaal: € 77.600

Theatrale rondleiding: Van Huis uit Doopsgezind 
"Hartelijk welkom in de mooiste vermaning in Nederland", zo begint de theatrale rondleiding in de Doopsgezinde kerk in Haarlem, een leuke manier om iets over de geschiedenis te weten te komen. Koster Zeilmaker leefde in de vorige eeuw en hij leidt ons door de gangen en kamers die bij het gebouw horen. Op deze tocht komen we allerlei andere figuren, uit andere eeuwen zelfs, tegen. Zoals Jansje, de stovenzetster, en Mevrouw Nieuwenhuijzen Kruseman-van der Goot, een van de diaconessen. De heer van Zanten, uit de 17e eeuw, ontvangt ons in zijn kamer en vertelt over het fonds dat hij heeft ingesteld om de armen brood en turf te verschaffen. En dominee Craandijk laat ons de schitterende Heerenkamer zien, met jugendstil haard en een plafond met klapluikjes om de rook door te laten. De martelares Anneken Ogiers, die uiteindelijk verdronken werd, en de wereldberoemd Pieter Teyler van der Hulst, spelen ook een prominente rol.

De rondleiding vindt plaats op iedere 2e zaterdag van de maand (zie de agenda). Kosten voor een rondleiding zijn 12,50 euro (kinderen tot 12 jaar € 5,–). Aanmelden is wel noodzakelijk via kosterij@doopsgezindhaarlem.nl