De Poort maakt onbekende parel toegankelijk

1717. Een tweede in- en uitgang van de Kerk van de Vlaams-Waterlandse gemeente, vergaderende aan de Peuzelaarsteeg in de Frankestraat: handig en verstandig. Je zou denken dat er een lang besluitvormingsproces aan vooraf is gegaan en er eindeloos gedelibereerd is over de plaats, de kosten en de vormgeving. Niets is minder waar.
Tekst  Rineke Verheus-Nieuwstraten | Beeld  Robbert Zweegman

De aanleiding voor het maken van de ingang is nogal prozaïsch. Albertus Verhamme, vermogend buurman én diaken van de gemeente, heeft gehoord dat het huisje van Claas Werding in de Frankestraat bij de Witte Poort, snel in de verkoop gaat. Hij wil het verwerven om er een paardenstal met hooizolder en wagenhuis van te maken. Voor de kerkenraad niet acceptabel. Ze vreest stankoverlast voor de gemeente en brandgevaar voor het kerkgebouw, en reageert bliksemsnel. Eind 1716 valt het besluit om het huis te kopen zodat een ruimere toegang naar de kerk mogelijk wordt. De broederraad gaat akkoord, ook met de kosten voor verwerving van het huis, fl. 920,-.

Het stadsbestuur geeft in mei 1717 toestemming voor 'het verwijden van de ingang naar de vergaderplaats'. Alle kerkenraadsleden hebben hiervoor gelobbyd. Men bouwt in de Frankestraat een sobere poort, voorzien van brede deuren, geflankeerd door blinde nissen. Je komt dan op een binnenplaats, geplaveid met IJsselstenen. Die leidt weer naar een sobere, maar fraaie ingangspartij: een heus portaal, een portico, met treden. Eind 1717 zal de bouw afgerond zijn.

Nieuwe rooilijn
Het besluit om dat portaal aan de kerk toe te voegen en dus de ingang te verruimen, vereist beraad met buurmannen Verhamme en Doorloo. Er wordt een nieuwe rooilijn voor alle partijen vastgesteld, en de gemeenschappelijke pomp aan de kerk wordt verplaatst. De stedelijke rooimeester komt eraan te pas. Over de aansluiting van het portaal aan de kerk en de bereikbaarheid van de huizen en tuinen daarachter is goed nagedacht: de muur achter in het portaal krijgt een deur. Men komt overeen de toe- en uitgang gemeenschappelijk, en zonder gedoe te gebruiken. Alles gaat in goed overleg.

Waar moest het project van betaald worden? Niet uit de armenkas. Er wordt flink gedoneerd. Als een eerste collecte niet genoeg opbrengt om de bouwkosten, totaal fl. 3737, - te dekken, wordt met een tweede dat bedrag ruim bereikt. Bouwheer Daniël van Nikkelen, zoon van de architectuurschilder Isaac van Nikkelen, leidt het hele proces in goede banen. Ook Laurens Vincenstz. van der Vinne, diaken en schilder, was erbij betrokken. Zij zijn degenen die het meest weten van vormgeving en van symbolische betekenis. 

Sober antwoord
Want wat is passend voor een toegang naar een kerk die niet zichtbaar mocht zijn vanaf de straat? Het is nu net de plaats die cachet mag hebben, een statement mag zijn. Er is subtiel enige symboliek in verstopt. Zoals in de Oudheid joodse pelgrims de Tempel van Jeruzalem bereikten via zuilengalerijen, trappen, pleinen en muren met portalen, zo is een aftreksel van die idee ook in de Doopsgezinde kerk te vinden. Die kan opgevat worden als een Doopsgezind, dus sober antwoord op de Haarlemse Nieuwe Kerk met haar opvallende verwijzingen naar die Tempel. In de Peuzelaarsteeg was ze al bereikbaar via een zuilengalerijtje. Omdat er niet heel veel ruimte was, is dit motief in de Frankestraat herhaald met zg. pilasters, dus platte 'zuilen’, tegen de zijmuren.

Achter de poort in de Frankestraat tref je een open binnenplaats aan, en ook een Classicistische portico. Wie dit allemaal bedacht heeft is helaas niet meer te achterhalen. Er zijn geen archieven van de Stadsfabriek, stadstimmerman of stadsmetselaar uit deze periode bewaard. Die moeten geconsulteerd zijn. Wel weten we dat Coenraad van Diepenbroek, een invloedrijke en geliefde leeraar (=predikant) van de gemeente (+ 1714) het thema onder de aandacht bracht in zijn inwijdingspreek van het kerkgebouw van de Doopsgezinde Gemeente in Krommenie (1703).

Met de opening van De Poort wordt dit onbekende en unieke pareltje van 18e-eeuwse doopsgezinde architectuur in de stad toegankelijk.